نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی استقرارهای دوران مس و سنگ در شهرستان بستان‌آباد؛ آذربایجان شرقی

نوع مقاله : مقاله کامل

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس

2 استاد تمام و مدیر گروه باستان‌شناسی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

چکیده

در سخن از الگوی استقرارهای باستانی و چگونگی چیدمان آن در یک منطقه ناگزیر نقش محیط و بسترهای آن در چشم‏انداز جغرافیایی پُررنگ می‏شود. نحوة توزیع جمعیت و سکونتگاه‏های انسانی در یک ناحیة جغرافیایی تأثیر بسیاری در ساخت‏های کارکردی و فعالیت‏های انسانی دارد و، علاوه بر تأثیرپذیری از عوامل اجتماعی و فرهنگی، به منزلة بستر جغرافیایی فعالیت‏های انسانی، به میزان زیادی از پدیده‏های طبیعی تبعیت می‏کند. در این مطالعه نقش عوامل زیست‌محیطی در شکل‏دهی و توزیع فضایی استقرارهای انسانی در دوران مس و سنگ در شهرستان بستان‏آباد بررسی و مطالعه می‌شود. بدین منظور، 55 محوطه‌‌ـ که دربرگیرندة آثار مس و سنگ منطقه است‌ـ طی سه فصل بررسیِ باستان‏شناسی، شناسایی شد. این محوطه‌ها با استفاده از روش‏های آماری (برای تجزیه و تحلیل داده‏ها) و با درنظرگرفتن عوامل طبیعی همچون آب‌های سطحی، میزان بارندگی، ارتفاع، اقلیم، کاربری اراضی، پوشش گیاهی، و شیب ارزیابی شدند. داده‏ها نشان می‏دهد ویژگی‏های جغرافیایی منطقه به‌ویژه منابع آبی، ارتفاع، و نوع اقلیم از عوامل مهم‌ شکل‏گیری الگوهای استقراری منطقه در دورة مورد نظر است و نحوة چینش محوطه‏ها، بیش از هر عامل محیطی دیگر، از این سه عامل تبعیت می‏کند. نقش حیاتی آب، به‌ویژه رودخانه‏ها، سبب شده تا محوطه‏ها به شیوة الگوی خطی در امتداد جریان رودخانه‏ها شکل بگیرند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Role of natural factors in spatial distribution of archaeological sites, during the chalcolithic period in Bostanabad, Azerbaijan

نویسندگان [English]

  • Hosein Naseri Some 1
  • Kamalodin Niknami 2
1 Ph.D. Candidate in Archeology, Faculty of Literature and Human Sciences, Tarbitat Modares University, Iran
2 Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Human Sciences, Tarbitat Modares University, Iran
چکیده [English]

Introduction
When it comes to the ancient settlement patterns and how to set in a region, the role of environment and its infrastructure in a geographical landscape will be highlighted. Distribution of population and human settlements in a geographical area has a great influence on the structure and function of human activities. Not only will these distribution patterns be affected by social and cultural factors, they were highly dependent on natural phenomena; because nature is a context of human geographical activities.
In this paper, we have studied and analyzed the role of environmental factors in spatial distribution and configuration of human settlements during the Chalcolithic period in Bostanabad. For this purpose, we have identified and collected surface data of 55 sites including Chalcolithic works during 3 seasons of archaeological survey and using statistical techniques for data analysis. To accomplish this work, natural factors included surface water, rainfall, climate, altitude, vegetation, land-use, and slope have been evaluated.
The results have illustrated that the geographical features of the region, especially water resources, altitude, and climate were the most important factors in the formation of settlement patterns in the desired area at the Chalcolithic period, and the manner of set of these sites was dependent on these mentioned factors more than any other environmental factor in this district. The vital role of water, especially rivers, developed the sites in form of linear pattern along the rivers.
 
Materials and Methods
The data for this study have been collected from archaeological survey, and the librarian method was used to identify the sources and texts, use previous studies, and use the results of the excavations; then, the statistical methods were used to analysis of data. These field studies have been carried out during the years 2006, 2013, and 2014. We have conducted field surveys in seven rural districts western and eastern Abbas Abad in the first season, eastern western and eastern Owjan, and Sahand Abad in the second season, and central and southern Mehran Roud in the third season. The surveys resulted in identifying and recording a number of prehistiric, historic, and Islamic sites. From them, 55 sites are containing matterials of Chalcolithic period. The analysis of the desired data have been entered in Geographic Information System (GIS) and its outcomes described by the maps.
 
Results and Discussion
Bostān-Abād relative chronology data were based on the study of collected pottery samples from the area and compared with the samples from the cultural layer in scientific exploration. However, in some cases due to their similarity with potteries from different sites, separating periods becomes quite difficult, and need scientific excavation or laboratory studies, as many factors contribute to the distortion of data in field studies; however, it has been attempted to use reliable data as far as possible. In this regard at the regional scale, data have been compared with neighboring regions outside the current area (Mesopotamia, Anatolia and the Caucasus) and, in the region scale, with sites of Lake Urmia basin and, in the settlement scale, with Kül tepe Hadi-Shahr and Köhne Pasgah tepesi sites.
According to the scattered works in the area (including pottery and surface objects), 11 sites have Dalma pottery culture dates (characteristic of the Early and Middle Chalcolithic of Azerbaijan) and 52 sites have CFW (Chaff-Faced Ware) pottery culture (Characteristic of the Late Chalcolithic of Azerbaijan), which 8 sites last from the Early-Middle to Late Chalcolithic. Regarding the type, extent, situation of settlement, etc., we can claim that in Bostān-Abād we face both permanent and temporary seasonal settlements in the Chalcolithic period.
 
Conclusion
According to the tables and statistics, water played an important role in the formation of settlements, so that 62% of the settlements have been built at a distance of less than 500 meters to the main water sources (rivers permanent and seasonal). This character is evident in both the Early-middle and Late Chalcolithic period in the region, which 33 sites across 52 sites were attributed to the Late Chalcolithic period, and 8 sites from the 11sites in Early-middle Chalcolithic period (62% of the total collection) are in this distance. The vital role of water, especially rivers, caused sites have been made in form of linear pattern along the rivers.
Elevation is the other main factor in establishment of the Chalcolithic settlements in the area. Charts and maps show Chalcolithic sites in Bostān-Abād extended to highlands; as about 75% of the sites have been established at an altitude of 1750 to 2100 m above the sea level. Altitude has a direct relation with temperature reduction and increase in rainfall. When the weather become warm, these factors lead to accumulation of snow, then, creating feeding nests of streams and melting saved snow which is responsible for having water resources, pastures and vegetation in the summer nomads.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bostanabad
  • chalcolithic
  • linear pattern
  • natural factors
  • Spatial Distribution
آجورلو، ب. (1386). فرایند نوسنگی‌شدن آذربایجان، پایان‌نامة دکترای تخصصی باستان‏شناسی گرایش پیش از تاریخ، دانشگاه تهران، تهران.
امیراحمدی، ب. (1370). اوجان (قسمت اول)، رشدآموزشجغرافیا، 25 و 26: 49 ـ 53.
افشار سیستانی، ا. (1369). نگاهیبهآذربایجانشرقی، ج 2، تهران: مؤسسة تحقیقاتی و پژوهشی رایزن.
بهرامی‏نیا، م.؛ خسروزاده، ع. و اسمعیلی جلودار، م. (1392). تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه‌های نوسنگی و مس و سنگ شهرستان اردل، چهارمحال و بختیاری، مجلةمطالعاتباستان‌شناسیدانشگاهتهران، 5(2): 21 ـ 37.
بیاتی خطیبی، م.؛ مختاری، د. و کرمی، ف. (1387). خطر زمین‌لرزه و تحلیل ریسک‌پذیری مراکز جمعیتی از زلزله، مورد نمونه شهرستان بستان‌آباد آذربایجان شرقی، مجلةتحقیقاتجغرافیایی، 91: 77 ـ 96.
جعفرپور، ا. (1367).اقلیم‌شناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
جمعه‏پور، محمود (1385). کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در امکان‌سنجی توان‏های محیطی و تعیین الگوی فضایی بهینه در نواحی روستایی، مورد نمونه: شهرستان تربت حیدریه، فصل‌نامة پژوهش‌هایجغرافیایی، 55: 35 ـ 58.
چایچی امیرخیز، احمد (1387).گزارشلایه‌نگاریبرایگمانه‌زنیدئیرمان‌تپةبستان‌آباد (فصلاولزمستان 1387)، سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی.
دهقان، مریم (1387). تحلیلالگویاستقراریعصرکلکولتیکدردشتماهیدشت، پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، تهران.
رئیس‏نیا، ا. (1368). آذربایجاندرسیرتاریخازآغازتااسلام، تبریز: نیما.
رجایی، ع. (1373). کاربردژئومرفولوژیدرآمایشسرزمینومدیریتمحیط، تهران: قومس.
رنجبری، ح. (1385). مطالعةهیدروژئومرفولوژیحوضةاوجانچای(بستان‌آباد)، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة جغرافیا، دانشگاه تهران.
رهنمایی، م.ت. (1369). فرایندبرنامه‌ریزیشهریایران، تهران: سمت.
زاهدی، م.؛ رسولی، ع.ا. و فرجی، ع. ( 1388). تهیة اطلس اقلیمی آذربایجان، مجلةجغرافیاوبرنامه‌ریزی، 27: 215 ـ 230.
زمردیان، محمدجعفر (1376). کاربردجغرافیایطبیعیدربرنامهریزیشهریوروستایی، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
سعیدی، ع. (1377). مبانیجغرافیایروستایی، تهران: سمت.
سلطانی، ن. و علیقلی‏زاده فیروزجایی، ن. (1380). تحلیل رابطه بین عوامل محیط طبیعی در الگوی توزیع فضایی سکونتگاه‌ها و جمعیت در ناحیة بهار: همدان، مجلةجهاد، 21(244 و 245): 90 ـ 98.
فشارکی، پریدخت (1384). جغرافیایروستایی، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
کرمی، فریبا (1388). ارزیابی نسبی فعالیت‌های تکتونیکی با استفاده از تحلیل‌های شکل‌سنجی: مورد نمونه حوضة اوجان‌چای شمال شرقی کوهستان سهند، مجلةجغرافیاوبرنامهریزیمحیطی، 35: 135 ـ 154.
مترجم، ع. و بلمکی، ب. (1388). بررسی و تحلیل استقرارهای اشکانی دامنه‌های شمالی الوند‌- همدان، مجلةمطالعاتباستان‌شناسی، 1: 135 ـ 153.
ملک‌شهمیرزادی، ص. (1378).ایراندرپیشازتاریخ: باستان‌شناسیایرانازآغازتاسپیدهدمشهرنشینی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
ناصری صومعه، ح. (1393). بررسیوتحلیلالگوهایاستقراریشهرستانبستان‌آباددردورانمسوسنگ، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران.
نیکزاد، میثم (1390). بررسی الگوی استقراری دورة نوسنگی دشت‌سر فیروزآباد کرمانشاه، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران.
نیکنامی، ک.؛ خطیب شهیدی، ح. و سعیدی هرسینی، م.‌ر. (1386). تئوری‌ها و تکنیک‌های مدل‌سازی پیش‌بینی (تخمین) مکان‌ها و پراکنش‌های سایت‌های پیش از تاریخی در پهن‌دشت‌های باستان‌شناختی با کاربرد GIS و رگرسیون لجستیک، مطالعة موردی: حوضة رودخانة گاماسیاب زاگرس مرکزی، فصلنامةدانشکدةادبیاتوعلومانسانیدانشگاهتهران، 184: 193 ـ 212.
ولایتی، ر. (1385). گزارشبررسیباستان‌شناسیمنطقةبستان‌آباد،مرحلةاول، با همکاری سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی و مؤسسة باستان‌شناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
ولایتی، ر. (1392). گزارشبررسیباستانشناسیمنطقةبستان‌آباد،مرحلةدوم، با همکاری سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی و مؤسسة باستان‌شناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
ولایتی، ر. (1393). گزارشبررسیباستانشناسیمنطقةبستان‌آباد،مرحلةسوم، با همکاری سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی و مؤسسة باستان‌شناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
هژبری نوبری، ع.‌ر. و پورفرج، ا. (1385). تبیین دوران نوسنگی و کالکولتیک منطقة اردبیل بر اساس داده‌های باستان‌شناختی قوشاتپه شهریری، مجلة دانشکدةادبیاتوعلومانسانیدانشگاهتهران، 2: 1 ـ 26.
Abedi, A.; Khatib Shahid, H.; Chataigner, C.; Eskandari, N.; Kazempour, M.; Pirmohammadi, A.; Hosseinzadeh, J. and Ebrahimi, G. (2014). Excavation at Kul Tepe (Hadishahr), North-Western Iran, 2010: First Preliminary Report, ANES, 51: 33-167.
Afshar Sistani, I. (1990). Look at the East Azerbaijan, Vol. II, Publication of Research Institute of Rayzan, Tehran.
Ajorlu, B. (2007). Neothilization of Azerbaijan, Thesis at the Degree of Ph.d in Department of Archaeology, Tehran University, Tehran.
Amir Ahmadi, B. )1991). Ojan (Part I), Development Of Teaching Geography, 25 and 26: 49-53.
Bahraminia, M.; Khosrozadeh, A. and Ismaili Jolodar, M.I. (2013). The Analysis of the Role of Natural Factors in Spatial Distribution of Neolithic and Chalcolithic Sites, Ardal, Chaharmahal-Bakhtiari, Journal of Archaeological Studies of University of Tehran, 5(2): 21-37.
Bayati Khatibi, M.; Mokhtari, D. and Karami, F. (2008). The Risk Of Earthquakes And Risk Analysis Of Risks in Population Centers, Case Study: Bostanabad in East Azerbaijan, Journal of Geographical Research, 91: 77-96.
Bottema, S. (1986). A Late Quaternary Pollen Diagram from Lake Urmia (Northwestern Iran), Review of Palaebotany and Palynolgy, 47: 241-261.
Chaychi Amirkhiz, A. (2008). Stratigraphy of Degirman tepe in Bostanabad: First Season 2008 (First Preliminary Report), Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization (Unpublished).
Dehqan, M. (2008). Analysis of Settlement Pattern in Chalcolithic period in Mahidasht Plain, Thesis at the Degree of Master graduate in Department of Archaeology, Tehran University, Tehran.
Fesharaki, P. (2005). Rural Geography, Publication of Payam-e-Noor University.
Hejebri Nobari, A.R. and Pourfaraj, A. (2006). Explain of the Neolithic and Chalcolithic period of Ardebil Province, based on Archaeological data in Qosha Tepe Shahr Yeri, Journal of Literature and Human Sciences of Tehran University, 2: 26-1.
Jafarpoor, A. (1988). Ecology, Published by Tehran University, Tehran.
JomehPour, M. (2006). The Application Of GIS in Environmental potency Feasibility And Determining of The Optimal Environment In Rural Areas, Case Study: Torbat Heyderiyeh, Geographical Research Quarterly, 55: 35-58.
Karami, F. (2009). Approximate Evaluation Of Tectonic Activity Using The Pictometry Analysis: Case Study Of Ojan River, Northeast Of Sahand Mountain, Journal of Geography and Environmental Planning, 35: 135-154.
Landmann, Günterç et al. (1996a). Dating Late Glacial Abrupt Climate in the 14.570 yr Long Continuous Verves Record Of Lake Van, Turkey, Plaeogeography Palaeoclomatology Palaeoecology, 122: 107-118.
Landmann, Günterç et al. (1996b). Climatically Induced lake Level Changes at Lake Van, Turkey during the Pleistocene/Holocene Transition, Global Biogeochemical Cycles, 10(4): 797-808.
Malek Shahmirzadi, S. (1999). Iran in Prehistoric: Archaeology of Iran from the beginning to the dawn of urbanization, Cultural Heritage, Publication of Handcrafts and Tourism Organization (ICHTO) Tehran.
Maziar, Sepideh (2010). Excavation at Kohne pasgah Tepesi, Araxes valley, Northwest Iran: First Preliminary Report, Ancient Near Eastern Studies, 47: 165-193.
Motarjem, A and Balmaki, B. (2009). Analysis of the Parthian settlements in northern slopes of Alvand- Hamedan, Journal of Archaeological Studies, 1: 135-153.
Naseri Someeh, H. (2014). Analysis of settlement patterns in Bostanabad in the Chalcolithic period, Thesis at the Degree of Master graduate in Department of Archaeology, Tehran University, Tehran.
Niknami, K.; Khatib Shahidi, H. and Saeedi Harsini, M. (2007). Theory and Modeling Techniques to predict (estimate) Location and distribution of Prehistoric sites in the Archaeological landscape using GIS and Logistic Regression, Case Study, Gamasiyab River Basin in Central Zagros, Journal of the Faculty of Literature and Human Sciences of Tehran University, 184: 193-212.
Niknami, K.A. (2006). Perspective theorique de l’evaluation de la sensibilite des sites du paysage archeogiqe selon une double approche: statistique et prospection au sol. un cas d’etude d’Iran, Archeologia e Calcolatori, 17: 83-96.
Nikzad, M. (2011). Analysis of settlement patterns in the Neolithic period in Sarfirouzabad Plain, Kermanshah, Thesis at the Degree of Master graduate in Department of Archaeology, Tehran University, Tehran.
Rahnamaei, M.T. (1998). Category Topics and Urban Methods: Geography, Research Center.
Rajaei, A.H. (1994). Applied Geomorphology in Regional Planning and Construction, Qomes Publishing.
Ranjbari, H. )2006). Study of Hydrogeomorphology of Ojan River (Bostanabad), Master Thesis, Thesis at the Degree of Master graduate in Department of Geography, Tehran University, Tehran.
Reisnia, E. (1989). Azerbaijan's history from the beginning to Islam, Tabriz, Publication of Nima.
Saeidi, A. (1998). Fundamentals of Rural Geography, Tehran, Publication of Samt.
Soltani, N. and AliqolyzadehFiruzjaei, N. (2001). Analysis the Relationship between Environmental Factors in Natural Patterns of Spatial Distribution and Population Settlements in the Area of Bahar, Hamadan, Journal of Jahad,21(245-244): 98-90.
Shahrabi, Mustafa and Kelt, Kerry (1986). Holocene Sedimentology Of Hyper Saline Lake Urmia, Northwestern Iran, Palaeogeography Palaeoclimatology Plaeoecology, 54: 105-130.
Velayati, R. (2006). Report of Archaeological Survey in Bostanabad: First season, Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization of eastern Azerbaijan, Tabriz.
Velayati, R. (2013). Report of Archaeological Survey in Bostanabad: Secend season, Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization of eastern Azerbaijan, Tabriz.
Velayati, R. (2014). Report of Archaeological Survey in Bostanabad: Third season, Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization of eastern Azerbaijan, Tabriz.
Wilkinson, Keith Nş et al, (2005). The impact of Late Holocene Environmental Change on lacustrine ostracods in Armenia,Plaeogeography Palaeoclomatology Palaeoecology, 225: 187-202.
Zahedi, M.; Rasouli, A.A. and Faraj, A. (2009). Azerbaijan's Climate Atlas, Journal of Geography and Planning, 27: 215-230.
Zomorodian, M.J. (1997). The Application Of Natural Geography In Urban And Rural Planning, Publication of University of Payam-e-Noor, Tehran.